در طراحی نهاد گاهی «ابزار» معضل نابود می شود و در نتیجه معضل نیز از بین می رود. به طور مثال یکی از طراحی های مناسب برای جلوگیری از رشوه می توانند توسعه ارتباطات الکترونیکی و عدم رویارویی مستقیم افراد باشد.

عدم شناسایی ارباب رجوع از سوی کارمند و عدم مراجعه مستقیم ارباب رجوع در صورت عملی شدن سبب می شود که توان پیشنهاد یا درخواست رشوه از فرد گرفته شود. این ارتباطات الکترونیکی که قابل ثبت و ذخیره اند روند فعالیت و سرعت اجرای درخواست ها را نیز معین می کنند و سبب می شوند به روشنی در این محیط روشن تصمیم گیری ها صورت پذیرند.

گام نهادن به سوی دنیای الکترونیکی هزینه های هنگفتی را ذخیره کرده و فراغت کارمند و سرعت بالاتر در انجام امور از سوی او را در پی خواهد داشت. و محیط را با جهان بینی معنوی منطبق تر می کند.

در هر صورت مسایلی که مطرح شد خصوصا نیاز به حل شدن دین در اجزای محیط بر اساس ساختار تمدن اسلامی و همچنین بکارگیری قشر جوان در تولیدات نرم و... مسائلی است که اجرای صحیح آنها ما را از بحران های پیش رو نجات خواهد داد.

ما باید محیط را طوری طراحی کنیم که فرد راحت ترین و کوتاه ترین مسیر را به سوی انجام شعار الهی داشته باشد و از سوی دیگر سخت ترین و طولانی ترین مسیر را به سوی نقض اوامر الهی و انجام محرمات طی کند.

آزادی نیز با توجه به این مفهوم رنگ تازه ای می گیرد: آزادی عبارتست از اینکه فرد بدون هیچ مانعی بتواند به سوی کمال حرکت کند و در این راستا هر محدودیتی با توجه به جهان بینی معنوی برای سعادت انسان طراحی شود محدودیت نیست بلکه عین آزادی است و به آزادتر شدن فرد کمک می کند.

در این راه باید از غرب الگو بگیریم[1] در غرب آزادی عبارتست از اینکه فرد بتواند هر کاری که دوست دارد انجام بدهد تا جایی که سبب سلب آزادی دیگران نشود. طراحی آنها در عمل واقعا ستودنی است و در فراهم کردن آزادی فرد به این طریق بی نظیرند. گام نهادن در جامعه غربی این جمله[2] را در ذهن تداعی می کند. محیط با جهان بینی آنها عجین شده و هر وقت بتوانیم جامعه را طوری طراحی کنیم که با قدم نهادن در آن آزادی به معنای معنوی آن در ذهن تداعی شود در مهندسی اجتماع بالغ و به هدف نزدیک شده ایم.

شاید ایراد گرفته شود که طراحی جامعه اسلامی به این شیوه سبب کم شدن ارزش کارهای شایسته می شود. اصل این است که انسان در سختی بتواند پاکی خود را به اثبات برساند.

این یک اشتباه بزرگ است فراموش نکنیم که ابتدا باید محیطی برای پرورش انسانهای بزرگ فراهم کنیم سپس از آنها بخواهیم در شرایط سخت تصمیم درستی بگیرند. زمانی که جامعه مجالی برای پرورش معنوی فرد نمی دهد. انتظاری هم باقی نخواهد ماند علاوه بر این کار شایسته هیچ گاه کم ارزش نمی شود سختی به ارزش کار می افزاید.

زمانی که می توانیم آب بنوشیم اگر ننوشیم نه تنها کار درستی انجام نداده ایم بلکه مورد مزمت هستیم. چرا جامعه ای را که می توانیم معنوی طراحی کنیم به حال خود رها کنیم؟ نه تنها این کار سبب بالا رفتن اجر و پاداش اعمال نمی شود بلکه مورد مزمت خواهیم بود.

محیط و ذات دو ستون رشد انسانند در عرصه ظهور ذات تغییر نمی کند، ذات هر چند دارای مشکلاتی باشد کشش به سوی معنویت دارد و قابلیت رشد معنوی را بالقوه در خود نهفته است و با طراحی محیط به صورت مناسب با بار می نشیند. ذات مانند دانه ای است که احتمال دارد مرغوب یا نامرغوب باشد ولی در هر صورت قابلیت رشد و باروری را دارد و محیط مناسب رشد او را در پی خواهد داشت. یقیناً تنها راهی که در عصر ظهور سبب بلوغ مردم می شود محیط است. محیط قلب رشد انسان است و بدون قلب پاک رشد سالم امکانپذیر نیست.

حل کردن دین در اجزای جامعه بسیار مهم و حیاتی است. در جامعه ما بسیاری از افراد خمس و زکات نمی پردازند این امر سبب می شود که حرام خواری در جامعه رشد پیدا کرده و خطری مهلک جامعه معنوی را تهدید کند. این در حالی است که نهادی نسبتا شبیه مانند مالیات وجود دارد و طراحی های متعددی برای اجرایی کردن آن در نظر گرفته شده و رنگ و بوی اجبار و تکلیف به خود گرفته در صورتی که خمس و زکات که با اهمیت ترند اختیاری و بستر برای فرار از آنها کاملا مهیا است.

اساسا مهمترین وظیفه قدرت اجرایی در جهان بینی معنوی توجه به روح معنوی جامعه و جلوگیری از آسیب آن است. در طراحی جامعه اسلامی توجه به رزق حلال مردم بسیار پراهمیت تر از توسعه رفاه و درآمد اجتماعی است. می توان با تلفیق خمس و زکات در مالیات به نوعی طراحی دست یافت که فرد ضمن پرداخت مالیات به طور ضمنی زکات و خمس خود را نیز پرداخته باشد. با این طراحی هر چند که دستیابی به آن به دلیل دامنه متغیر خمس و زکات بسیار مشکل است. عملا بسترهای عدم پرداخت را از بین برده و با معنوی کردن مفهوم مالیات پرداخت آن از سوی مؤدی راحت تر شده و مشکلاتی همچون اهمال و عدم توجه به این دو نهاد در جامعه از بین خواهد رفت.

حالت روانی خاص در انسانها به نام «تبعیت» و میل به همرنگی با جماعت سبب شده نهاد ولایت در میان نهادهای معنوی بیشترین درخشش را داشته باشد. تبعیت فی البداهه و بدون دلیل انسانها سبب می شود تا انسانها به شیوه رهبران خود زندگی کنند. در طراحی اسلامی نامحسوس ترین و قوی ترین نهاد معنوی «ولایت» است. به طوری که قسمت محسوس و قابل درک ولایت مانند بخش کوچکی از یک کوه یخ است که از آب سر بر آورده و بخش عمده آن نامحسوس و پنهان مانده.

ولایت یکی از اسرار سرشت آدمی به نام تبعیت را نشانه گرفته و تحت تاثیر قرار می دهد و سبب سرعت، استحکام و نتیجه بخشی کل طراحی های معنوی دیگر می شود.

در عین اهمیت بسیار بالای این نهاد دایره حساسیت این نهاد نیز بسیار بالا است به طوری که کوچکترین اشتباه مرتبط با این نهاد سبب تضعیف تاثیرگذاری محرک ها و حتی واکنش منفی به محرک ها و در نتیجه تضعیف یا نابودی جامعه معنوی را به همراه خواهد داشت.

«نهاد» دامنه وسیعی دارد. نهاد ارتباط عمیقی با فرهنگ دارد. یک خودکار هم یک نهاد است اساساً نهاد به هر چیزی اطلاق می شود که ساخته دست انسان یا متاثر از افعال انسان باشد.[1]هر چیزی که در طبیعت وجود دارد به محض اینکه با کوچکترین عامل انسانی برخورد کند تبدیل به نهاد می شود. به طور مثال نوشتن بر روی تنه یک درخت، ایجاد یک نهاد است و به محض اینکه رهگذر این کار ناپسند را می بیند تداعی ها و اطلاعاتی مرتبط با آن در ضمیر ناخودآگاه خود حس می کند و حتی شاید تداعی مثبت باشد و او تحریک به انجام این عمل بر روی درخت دیگری باشد.

 تاثیرات نهادها ریز و درشت همه باید مورد نظر قرار بگیرد. خشت خشت یک جامعه باید با جهان بینی معنوی طراحی شود. به طور مثال بعضی شهرهای دنیا برج های بلندی به نشانه تمدن (مادی) در شهرهای خودمی سازند. این برج ها در ضمیر ناخودآگاه فرد پیشرفته بودن، تکنولوژی بالا، زیبایی مادی و ... را تداعی می کند. آیا یک برج شهر معنوی اسلامی چنین چیزهایی را باید تداعی کند؟ یک برج به عنوان نماد یک کشور اسلامی هر چند نافی موارد بالا نمی تواند باشد اما بوی دیگری می دهد و نگاه به آن انسان را به یاد هدفش، اصالتش، انتظارش و ... می اندازد. در نهاد سازی به سنگ هم باید جان بخشید چون توان سخن گفتن را دارد.

نهادها در طراحی اسلامی سلسله مراتب دارند و از یک نوشته ساده و یا ایجاد یک نماد ساده در طبیعت شروع شده و به مرکز نهادها نزدیک می شوند. مرکز نهادها که معرف جامع اصول، اهداف و نهایت کمال نهاد است به «ولایت» معروف است.